Systemisch werken

Systeem van gewoontes

Iedereen heeft gewoontes, we noemen ze gewoontes om dat ze 'gewoon' zijn. We wonen in onze gewoontes. Gewoontes zijn onze manieren om om te gaan met onzekerheid, dubbelzinnigheid en onduidelijkheid. Gewoontes maken het leven gemakkelijk. Ze zijn zo gewoon als het spreekwoordelijke water voor een vis en worden voor 'waar' aangenomen.
Een samenhangende verzameling gewoontes noemen we een systeem. Systemen van gewoontes streven naar continuïteit, goedschiks als het kan of kwaadschiks, wanneer het moet. Een cultuur, van een familie, een bedrijf, een organisatie of een land bestaat uit systemen van gewoontes. Ons denken, onze smaak, onze artefacten, zelfs taal zijn onderdelen van systemen van gewoontes, conventies.
Systemen kennen vaste patronen, dat is waaraan we ze herkennen. Dat we systemen van gewoontes gemakkelijk herkennen blijkt uit het succes van toneel, film en tv-series. Met name soaps bestaan uit louter schematische - ook wel genoemd 'archetypische' - scènes. Mensen herkennen zich in dit soort verhalen. De daarin afgebeelde situaties zijn zo universeel, dat ze over de hele wereld herkend worden. De scènes zijn, met ander woorden, 'gewoon'.

Gewoontes uiten zich in gedrag van de delen van het systeem. Vrijwel alle gedrag is gewoonte, conventie. Tot gewoontes hoort hoe we ons gedragen in sociale situaties en in situaties met verschillen in status, aanzien, macht of kennis. Ook de meeste van onze gedachten en gevoelens, het gedrag dat we wel ervaren, maar bij anderen niet kunnen zien, bestaat uit gewoontes. Onze gedachten en gevoelens zijn maar heel beperkt te zien, maar de gevolgen, de acties, de daden die eruit volgen wel. Kortom, in gewoontes zitten de dubbele klemmen verpakt, inclusief de gewoontes om die niet te bespreken. In gedachten, dromen, wensen, willen we wel veranderen, maar we weten niet hoe, niet waar te beginnen, lopen aan tegen het behoudende karakter van systemen. Daarbij, veranderen van gewoontes komt zo weinig voor, dat we niet kunnen oefenen.

Systeemarchetypes

Participatief gebruik van Systeem Archetypes

Peter Senge gebruikt in Systems Thinking Systeem Archetypes als de belangrijkste van de vijf disciplines van de lerende organisatie. Zonder op details in te gaan heeft zijn benadering voor ons drie belangrijke bezwaren:

• Systeem Archetypes geven geen inzicht in paradoxale situatie - het lijkt wel alsof het woord in het hele boek vermeden wordt;
• De benadering is directief en niet participatief ;
• De aanpak is gericht op ratio - 'thinking' - en niet op ervaren.

Participatieve benaderingen van systemen worden toegepast in twee belangrijke stromingen op het gebied van systemisch werken: een Europese en een Amerikaanse. In de Verenigde Staten is de aanpak met 'Familiesculptuur' van Virginia Satir, die oorspronkelijk uit de gezinstherapie komt, ontwikkeld tot een vorm voor bedrijven en organisaties. Satir is uit de school van Bateson, net als Watzlawick. Haar werk heeft onder meer geleid tot NLP, Neuro-Linguistisch programmeren. In Duitsland heeft Bert Hellinger als missie systemisch werken te verbreiden: zijn familie-opstellingen zijn vertaald naar organisaties in de vorm van bedrijfs- of organisatieopstellingen. Inmiddels wordt er ook gebruik gemaakt van politieke opstellingen.

In alle gevallen worden opstellingen gemaakt waarbij representanten als in een 'tableau vivant' worden opgesteld. Vrijwel iedereen - of iemand nu is opgesteld of toeschouwer is - herkent en begrijpt de situatie. Als gezegd, dat herkennen kan geen verrassing zijn, wanneer we kijken naar het succes van toneel, film en tv-series. Maar hoe zit het met het begrijpen? Sommige zien als verklaring een 'wetend veld', een 'natuurlijke ordening'. Naar mijn mening is de verklaring veel eenvoudiger: het vergeten lichaam.

In de westerse wereld zijn we zo gewend om te zien, te denken en te praten dat we de lichamelijke ervaring kwijt zijn. Het denken wordt gelijk gesteld aan zijn: 'ik denk dus ik ben'. Maar daar gaat het een regisseuse niet om. Aan elke gedachte gaat een lichamelijke gewaarwording vooraf en elke gedachte wordt (ook) op het lichaam geprojecteerd. Een emotie is een (lichamelijk) gevoel dat aanleiding geeft tot beweging. Omdat er in de regieopstellingen een lichamelijk gewaarwording optreedt, wordt de gewaarwording veel sterker dan wanneer er wat gezien, verteld of gehoord wordt. Systemisch kunnen we zo begrijpen dat er bij psychische problemen lichamelijke klachten optreden, zoals suikerziekte, overgewicht en overspanning.

Zonder op de details in te gaan, wordt door ons de voorkeur gegeven aan de benadering van Satir, omdat zij zich meer richt op het verlichten van de double bind, terwijl Hellinger zich meer richt op het herstellen van een natuurlijke orde. Echter, de werkvormen zoals we die voor ogen hebben, hebben ook wat andere kenmerken.

Voorbeeld regieopstellingen

Samen Rea Staats, een ervaren danseres, toneelspeelster en regisseuse hebben we op basis van deze ideeën en onze ervaringen een werkvorm ontwikkeld. In deze werkvorm stellen deelnemers elementen van een situatie - personen, instanties, plannen, wetten, gebeurtenissen - op. Vrij snel vallen knelpunten op: scheve verhoudingen, afstand, opmerkelijke relaties. Op knelpunten 'zit energie vast'. Dat kan fysieke energie zijn of emotionele energie. Onder begeleiding onderzoeken de deelnemers het systeem. Deelnemers kunnen vervolgens de regie voeren en veranderingen voorstellen. De veranderingen worden vervolgens onderzocht. Omdat elementen door mensen gerepresenteerd worden, kunnen we ze bevragen. Een 'dossier' kan gewoon ervaren: 'ik lig op de verkeerde plaats'.

De probeemeigenaar - degene die de operationele taak heeft een resultaat te bereiken maar niet de verantwoordelijkheden heeft - beschrijft de situatie. De elementen worden genoteerd en door de probleemeigenaar opgesteld. Met de begeleider en de andere deelnemers bekijken we de situatie en zoeken naar waar er 'beklemming' optreedt, waar energie vast zit of waar spanningen staan. Soms vraagt de begeleider aan iemand om op de plaats van een element te staan en waar te nemen wat hij of zij ervaart. Dit kan vergeleken worden met gewaarwordingen van andere plekken.

(in bewerking november 2009)