“Wie anderen in beweging wil brengen, zal moeten uitgaan van hun beleving van de werkelijkheid.”
(Es, R. van (2008) Veranderdiagnose, ISBN 13048292)
Deze uitgave voorziet in handelswijzen (praxis) om met elkaar resultaten voor elkaar te krijgen: dit boek is een gids om faciliteren als tweede beroep uit te oefenen. U heeft expertise en ervaring opgedaan in uw eerste beroep, u bent daarin bekwaam. Maar de passende stappen voor het oplossen van een gegeven probleem, hangen af van de vaardigheden die passen bij díe situatie. Dan blijkt vaak dat u meer aandacht dient te geven aan het proces, de relaties, de betrekkingen en de betrokkenheid, dan aan uw vakinhoudelijke kennis. De gegeven situatie bestaat uit u, een groep mensen, middelen, en een gegeven probleem of gewenste resultaten. Als u faciliteren als tweede beroep uitoefent, bent ú de probleemeigenaar, de facilitator. Met deze praxis bent u in staat om op adequate wijze om te gaan met de beschikbare hulpbronnen, en met anderen binnen een gegeven situatie optimale resultaten te behalen.
De wijze waarop u de gegeven situatie ervaart, bepaalt voor een groot deel uw besluiten en aanpak. Uw besluiten verschillen van die van anderen; andere initiatiefnemers nemen andere initiatieven. De besluiten die u als probleemeigenaar neemt bepalen voor een groot deel het resultaat. Om gewenste resultaten te bereiken komt op de eerste plaats het kennen en begrijpen van uw eigen opvattingen over de werkelijkheid en het veranderproces. Daarna komt de inzet van de betrokkenen: mensen met middelen en structuren waarin ze werken. Samen onderzoekt u hoe de werkelijkheid er volgens verschillende betrokkenen uitziet. Daartoe dient u te begrijpen hoe u zich verhoudt met die andere manieren van kijken, denken, voelen en doen. Pas daarna kunt u een veranderpad uitzetten.
In dit hoofdstuk wil ik u uitnodigen om uw eigen opvattingen over veranderen te onderzoeken. Ook zullen we zien hoe ‘de’ werkelijkheid door verschillende mensen verschillend kan worden opgevat: ik presenteer de Kaart van Werkelijkheidsopvattingen.
Wat is Veranderen?
De oorspronkelijke betekenis van het woord ander is ‘tweede, niet dezelfde’. (M. Philippa e.a. (2003-2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands). We gebruiken het woord ander in de betekenis van ‘tweede’ nauwelijks meer. Je ziet het nog terug in uitdrukkingen als ‘Eenmaal, andermaal, verkocht!’ Bij veranderen hebben we altijd met iets of iemand anders te maken. Iemand anders is anders dan u. Niet dezelfde. U en de ander spelen andere rollen. Laten we eens kijken naar het fenomeen veranderen.Na een verandering is ‘het’ anders, niet meer hetzelfde. Er ontstaat een tweede, een andere situatie.
Veranderen
Alles verandert, alles is in beweging. We veranderen voortdurend. De omgeving verandert, de team en groepen waarin u werkt veranderen, en u en ik als individu veranderen. Met mij veranderen organisaties en maatschappij. Verandering is de enige constante. Veranderen ontstaat uit paradoxale tegenstellingen: tegenstellingen die elkaar aanvullen.
Er zijn verschillende redenen om te veranderen: om een probleem op te lossen, om ergens ‘uit’ te komen, om een visie te realiseren, om iets te bereiken, om iets te doen aan de sleur of – wellicht – veranderen om te veranderen. Soms is gaan verzitten al voldoende verandering, soms zijn veranderingen lang lopende programma’s met veel mensen. Cultuurveranderingen kunnen tientallen jaren duren. De dagelijkse activiteiten voeren we in een paar minuten uit. Alle veranderingen, zullen we zien, hebben dezelfde generieke structuur.
Al uw veranderingen beginnen bij u. Mensen zijn intentionele levende wezens die zich doorlopend aanpassen. Leven houdt in dat een lichaam doorlopend onder spanning staat, continu energie verbruikt, actief is. Zelfs wanneer mensen slapen zijn ze actief, in hun dromen. Soms kiest u om van binnenuit te veranderen. Soms ligt een oorzaak, een aanleiding buiten u. In beide gevallen spreek ik van intentie: het assimileren van spanning tot veranderen. Wanneer we iets gewaarworden, richten we onze aandacht erop. We kunnen kiezen de opgebouwde spanning te gebruiken om te handelen. Spanning, energie gebruiken we om te veranderen. De inspanning om te veranderen verandert ons lichaam, en omdat we onszelf kunnen verklaren, kunnen we onze mening over de verandering vormen.
Een levenloze steen waartegen u trapt, zal door de lucht vliegen en tot rust komen. Actie is reactie. De slapende hond waarover u struikelt, zal ook opvliegen. De hond komt niet tot rust en zal u aanvliegen of wegvluchten en op veilige afstand blaffen. Levende wezens reageren anders dan dode materie. Actie leidt tot onevenredige, soms onverwachte reactie. Treft u een ander mens, dan kan deze zich tegen u keren of vluchten. Echter een ander mens kan ook eerst een verklaring vragen en pas daarna besluiten u aan te vechten, te vluchten of een kop koffie aan te bieden. Uw aanstoot kan aanleiding zijn tot nadere kennismaking en wellicht langdurig samenleven. Actie leidt tot actie, onverwachte reacties en onvermoede creaties. Veranderen loopt van het schoppen tegen een steen, trek in een kop koffie (of thee) en het maken en drinken ervan, tot het realiseren van wat u beschouwt als uw levenswerk.
U bent degene die uw veranderingen initieert, uitvoert en stopt. Alles begint met hoe u uw wereld ervaart: gewaarworden, oordelen, bepalen wat u wilt bereiken, waar u mee zit, of wat uw aandacht krijgt. U heeft alleen wat te zeggen over uw eigen veranderen. U kunt wellicht anderen dwingen of opdragen te veranderen, u kunt uw macht of overredingskracht gebruiken. U kunt anderen adviseren te veranderen, hen begeleiden, bijstaan met raad en daad. U kunt anderen leren te doen als u.
Maar u heeft alleen wat te zeggen over uw eigen veranderen, u kunt alleen uw eigen gedrag verklaren. U heeft geen toegang tot gedachten en gevoelens van anderen. Behalve in zoverre zij zich lijken te verklaren. Eén van mijn fundamentele uitgangspunten is altijd geweest dat ik alleen macht over mijzelf heb. Ik kan alleen mijzelf veranderen.
Veranderingen veranderen ook u. Dit heet leren. U leert van uw successen, u wilt er graag meer van en u leert van uw fouten: daarvan graag wat minder. Zo ontwikkelen mensen gewoontes. Veranderen verandert de situatie waarin mensen verkeren. Wat werkt blijven we toepassen, we worden er beter in. Wat niet werkt, besteden we minder aandacht aan. We vinden ons eerste beroep. Met het veranderen van de situatie verandert ons werkelijkheidsbeeld en het beeld dat we van onszelf hebben.
Echter de echte werkelijkheid, die we niet kunnen kennen, trekt zich niets aan van onze opvattingen. Aan alles komt een einde. Na verloop van tijd werken onze veranderpogingen minder en minder. We werken harder maar bereiken minder. Onze gewoontes, ontstaan in een eerdere tijd onder andere omstandigheden passen niet meer bij de nieuwe veranderde werkelijkheid. We moeten onze gewoontes aanpassen. En daarmee onszelf veranderen. Het veranderen van gewoontes noem ik tweede orde leren.
Meer over paradoxen: waar paradigma paradox ontmoet
Meer over archetypen: archetypen
Meer over kaart van werkelijkheidsopvattingen: de kaart
Meer over leiderschap: leiderschap, ladders en relaties
Meer over 4C-model: communiceren, confidentie, commitment en coöperatie
